Ғалабанинг 75 йиллигига
Ўзбекистон фан арбоби, тиббиёт фанлари доктори, Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиси, жанггоҳларда шифокор сифатида кўрсатган жасорати учун ўз вақтида қатор орден, медаллар билан тақдирланган Муқаддам ая Ашраповани илк бор устозимиз Зулфияхонимнинг хонадонида кўрганман. Ая устозимиз билан яқин эди. Илк кўришувимизда шоира одатдагидек барча шогирдлари қатори Муқаддам аяга мени ҳам яхши гаплар билан таништирган, шунинг учун у кишининг ёдида қолган бўлсам керак, кейинчалик “Саодат” журналининг топшириғи билан уйига бориб суҳбатлашиш учун ижозат сўраганимда дарров рози бўлган.
Мен ўша ва ундан кейинги суҳбатлар натижасида Муқаддам Ашрапова ҳақида бир неча мақолалар ёзганман. Қатъиятли, шиддатли, истеъдодли бу аёлнинг 1943 йил февраль ойида кўнгилли бўлиб фронтга кетган, Москва жанггоҳларидан бошланган аскарлик (у киши фронтда шифокорлик қилган бўлса-да, урушда ҳеч бир иштирокчининг маъсулияти аскарникидан кам бўлмасди) йўли Курск, Орел, Львов, Ғарбий Украина ҳудудларида давом этди. Урушда оддий одам бўлиб яшаб бўлмайди. Унинг ҳар бир куни, ҳар сонияси қўрқувни енгишни, жасоратли бўлишни талаб қилади. Чунки сен ҳар лаҳзада жон қайғусини ҳис этасан, ёнингда ҳозиргина ўқ отаётган аскар бирдан мина остида қолади. Оёқ-қўллари парча-парча бўлиб сочилиб кетади. Сенинг юрагинг ҳам майда-майда бўлади, бўғзингга ёш тиқилиб келади. Шу гуноҳсиз жон учун опа, сингил ўрнида ҳам йиғлагинг келади, аммо бошқа ярадор инграб ётади. Сен майдаланган руҳингни йиғишинг, бутун юрак билан ярадорни панароқ жойга елкалаб, судрашинг керак…
Муқаддам аянинг ҳикояларини таъсирланиб, ҳаяжон билан тинглаганман (Ая адабиёт, санъатни жуда севар, кўп китоб ўқирди, Зулфия опа билан яқинлиги ҳам шундан бўлса керак). Эшитганларимни ҳаяжон оҳорини тўкмай қоғозга туширганимда Муқаддам Ашрапова тимсолида Иккинчи жаҳон урушида сапёр, алоқачи, разведкачи, шифокор сифатида иштирок этган ўзбекистонлик 4,5 мингдан зиёд хотин-қиз фидойилигини ҳам алоҳида таъкидлашга ҳаракат қилганман. Аслида аёл ва уруш бу ҳаётнинг қарама-қарши қутбларидир. Оила тинчлиги, фарзандлар саломатлиги аёл учун ҳар нарсадан муҳим. Шунинг учун уларни кесилган сочи устидан пилоткани бостириб кийиб, тер ва қон ҳиди қотган гимнастёрка, аскарларча этикларда тасаввур қилиш қийин. Лекин бизнинг аёлларимиз шу кийимни кийган.
– Айтишга осон, – деган эди Муқаддам ая. – Аёлларга айнан аёл бўлгани учун урушда юриш эркакларга қараганда бир неча марта қийин бўлган. Агар ўша пайтлари менга сизга ўхшаган журналист тўғри келиб:
– Ўртоқ шифокор, ҳозир нимани орзу қиляпсиз? – деса:
– Онажоним тикиб берган, жийда гулиникига ўхшаган хушбўй ҳид гуркираб турган топ-тоза ўрин-кўрпамда манови лаънати жанг майдонларидан узоқда тинчгина ухлашни орзу қиляпман, деган бўлардим…
Лекин шундай орзулар қилса ҳам, Муқаддам ая ва бошқа минглаб аёллар жанг майдонини ташлаб кетмади. Бурч, масъулият, ор-номус барча истаклардан устун келди ва бугун 75 йиллиги нишонланаётган Ғалабада ҳузур-ҳаловатдан кечиб қилинган фидойиликнинг катта ҳиссаси бор.
Мен бугун хотирам дафтарларини хаёлан варақлаб, Муқаддам Ашрапова айтган, бироқ авваллари мақоламга сиғмай қолган баъзи фикрларни топдим, улар ортидаги ҳикматни энди англагандек бўлдим ва айнан шунинг учун яна ая ҳақида ёзгим келди.
– Биласизми, қизим, “Номаълум аскар” деган атама менга оғир ботади. Гарчи унга атаб ҳайкал қўйилган бўлса-да, бу атамада бирорта шакл-шамойил кўрмайман. Масалан, Совет Иттифоқи Қаҳрамони, деганимизда кўз олдимизга ёвқур, ёниб турган бир жангчи келади. Суврат бўлсин, ҳайкал, бюст бўлсин жонлидай қабул қиламиз. Аммо “Номаълум аскар” ўз оти билан номаълум… Ахир, ота-онаси, қадрдон уйи бағридан фашизмга қарши уруш учун кетган йигит маълумку, унинг исми бор, кимлиги аниқ. Дейлик, урушда ҳалок бўлди, жасади ҳам топилмади. Ё асир тушди. Барибир нега у номаълум бўлсин? Бир марта жангга кирган бўлсаям, битта ўқ отган бўлсаям, у фронтга борди…
Айнан шундай фикрлари бўлгани учун бўлса керак, Ўзбекистонда Хотира китоби яратилганида Муқаддам ая роса суюнган эди. “Агар астойдил изланса, ҳеч ким номаълум бўлмайди”, деган эди. Дарҳақиқат, мана бугун тарих қаватларидан қанча-қанча фидойиларнинг исми ярқираб чиқиб келяпти. Жанггоҳларда иштирок этган, изланишлар самараси ўлароқ топилган ҳар янги исм бизнинг “Ўзбекистоннинг бу Ғалабада улкан ҳиссаси бор”, деган ишончимизни мустаҳкамлаяпти.
Дарвоқе, Ғалабадаги ҳисса…
– Иттифоқ таркибидаги бошқа, айниқса, Беларусь, Украина, каби республикалардан бу урушда аёллар кўпроқ иштирок этган, деган фикр юради. Саноқда бўлса бордир, лекин юртимизда қолган опа-сингилларимиз ҳам бу урушда сиртдан иштирок этди. Бизнинг аскарларимиз конвертлар ичига қуритилган гул япроғи солинган хатлар олишар эди. Посилкаларда каштали рўмолчалар келарди. Улардан қалампир-мунчоқ ҳиди гуркираб турарди. Келинчак эрига, опа инисига, сингил оғасига, севгилисига… Асло “Урушдан қочиб кел, сен бизнинг кўзимизнинг оқу қорасисан, жонингни асра!” деб хат ёзмаган. Барча хатларда “Ғалаба билан қайтишингизни кутяпмиз” деган хитоб бўларди. Ўзим госпиталларда нечтасини аскарларга ўқиб берганман. Қизлар, келинчакларимизни ҳижрон шоир қилиб юборган, шеърлар тўқишарди… Йигитларимиз окопларда айтиб юрарди бу шеърларни, каштали рўмолчаларни тумордек кўкрак чўнтакларида асрабди…
Муқаддам ая бу гапларни гапирар экан, мен киноларда кўрганим, китобларда ўқиганим кўкрак бурма кўйлак кийиб, сочларини чамбарак қилиб далада ишлаётган уруш йиллари аёллари кўз ўнгимда улканлашиб борарди. Яна ва яна савол бергим, тасаввурларимни тўлдиргим келаверарди.
– Аяжон, урушда қарийб икки йилдан зиёдроқ бўлибсиз. Туғилган кунларни ўтказар эдик, йигитлар бизга ўрмон гулларини совға қиларди, деяпсиз… Одам боласи ҳамма нарсага кўникади, урушга кўникиш, уни одатий ҳаёт сифатида қабул қилиш мумкинми?
Ая бу саволимга кескин равишда:
– Йўқ! – деб жавоб берган эди. – Аллоҳ инсонни ҳаёт учун яратади, уруш эса ғайриоддий, ғайриодатий, ғайриинсоний ҳодиса. Қаҳрамонликлар, жасоратлар яратади, деб урушга зинҳор ён босмаслик керак. Фарзандларимиз руҳиятида болаликдан урушга нафрат уйғотиш зарур. Шунинг учун уруш ҳақида гапирганда, ёзганда холис бўлиш керак. Аскарларнинг иродаси, бардошини тоблаши, виждони, иймонини имтиҳондан ўтказиши баробарида одамкуш эканини, шафқатсиз эканини, вайронлар, барбодликлар дояси эканини, албатта, айтиш керак…
… Ҳозир эслаб ёзаяпмау қорачадан келган бодомқовоқ бу аёл елкамдан қараб, ёзувларимни кузатиб тургандек…
Урушдан қайтиб келгач, фан номозди, фан доктори даражаларига эришиб, моҳир жарроҳ сифатида қанча инсонларнинг ҳаётини узайтирган, ўнлаб олим, олималарга устозлик қилган бу аёлнинг самимий суҳбатларида ҳаммамиз, айниқса, уруш кўрмаган, тинчлик қадрини билиши шарт бўлган ёшлар учун ажойиб ибратлар бор. Демак, уларга қайтаверамиз.
Қутлибека Раҳимбоева, ЎзА
